Organizowanie się Związku zaczęło się w 1921 r. jako Akademickie Koło Sybiraków w Politechnice Warszawskiej, utworzone przez studentów urodzonych na Syberii, Kaukazie i w Mandżurii, których rodzicami byli zesłańcy polityczni narodowości polskiej. W 1926 r. powstał lokalny Związek Sybiraków w Katowicach, utworzony przez byłych żołnierzy V Dywizji Syberyjskiej. W czerwcu 1928 r. odbył się Zjazd Założycieli Związku Sybiraków w Warszawie. Przedwojenny Związek miał trzech prezesów: Antoniego Anusza, Henryka Suchanek-Sucheckiego, płk. Jana Skorobohatego – Jakubowskiego.

   

Sztandar Jastrzębskiego Koła Związku Sybiraków (w prawym dolnym rogu znajduje się podobizna Matki Boskiej Karmiącej z medalionu Pana Ryszarda Czerneckiego).


    W czasie PRL nie było możliwości dla działania Związku. Związek został reaktywowany w 1988 r. Pierwszym prezesem był Ryszard Reiff. W okresie największego rozwoju Związku, Związek liczył ponad 70 tysięcy członków. Związek ma swego patrona, jest nim św. Rafał Kalinowski kanonizowany 22.06.1989 r. przez papieża Jana Pawła II. Związek ma trzy rocznice, główne uroczystości to: Światowa Pielgrzymka Sybiraków na Jasna Górę w maju, Dzień Sybiraka 17 września, Marsz Żywej Pamięci Polskiego Sybiru w Białymstoku we wrześniu.
 

    Spośród ponad tysiąca znaków pamięci wyróżniają się w Związku trzy: Grób Nieznanego Sybiraka w Białymstoku, Pomnik Poległych i Pomordowanych na Wschodzie w Warszawie oraz Pomnik Zesłańców Sybiru we Wrocławiu. W Jastrzębiu Zdroju znajduje się symboliczny grób na cmentarzu komunalnym poświęcony zesłańcom Sybiru oraz ofiarom II wojny światowej, w którym znajduje się ziemia z łagrów Syberii, z Katania, spod Monte Casino oraz spod Lenino.

POWSTANIE ZWIĄZKU SYBIRAKÓW w POLSCE

Wiele jest w dziejach naszego narodu wydarzeń historycznych za przyczyną których rozeszli się Polacy szeroko po świecie. Od ponad trzech stuleci w zbiorowej pamięci mieszkańców Rzeczpospolitej aż nazbyt wyraźnie jawi się przestrzeń mająca dla tradycji wymiar szczególny.

Jest nią rozległa kraina, która rozciąga się na wschód od Uralu aż po Sachalin, Wysp Kurylskich i Kamczatkę na rubieżach azjatyckiego kontynentu – Sybir. Ziemia ta kojarzy nam się zawsze z wydarzeniami o różnych odcieniach i barwach. Na tych obszarach byliśmy obecni od czterech stuleci.

Polacy poznawali Syberię jako naukowcy, badacze, emigranci ekonomiczni. Ta warstwa społeczna przybywała w tę krainę dobrowolnie z własnej woli. Ale jest druga warstwa społeczna, która znalazła się na Syberii nie z własnej woli. Byli zesłańcami, ale osiągnięcia naukowo-badawcze takich postaci jak Benedykt Dybowski, Aleksander Czelanowski, Jan Czerski, Józef Kowalski, Wacław Sieroszewski, Bronisław Piłsudski, Adam Szymański, Edward Piekarski mają wielką wartość naukowo-badawczą, a przecież byli to Polscy zesłańcy.

Dla nich ta kraina to więzienie bez krat. To żołnierze wzięci do niewoli w wojnach między Rosją Carską a Polską. To Konfederaci Barscy (1768-1772r.) zesłani na Sybir przez Carycę Katarzynę II, a było ich około dziesięć tysięcy. To uczestnicy powstania Kościuszkowskiego 1794r. Wielu z nich zesłano na katorgę. Poważną liczbę wcielono do służby w syberyjskich oddziałach armii rosyjskiej na okres 25 lat. To uczestnicy Powstania Listopadowego (1830r.). Część członków Towarzystwa Patriotycznego jeszcze przed wybuchem powstania zostaje aresztowana i zesłana, a po upadku powstania 50.000 żołnierzy  i cywilów zostało zesłanych.

To uczestnicy Powstania Styczniowego (1863r.), które przez badaczy różnie jest oceniane, ale przed powstaniem i po jego upadku zostało zesłanych około 250.000 osób. Okres ten trwał prawie do 1915 roku z różnym nasileniem. I kiedy to przypada okres odzyskiwania przez Polskę niepodległości w 1918 roku – nie ofiarowanej tylko wywalczonej.

A walczyli o nią zesłańcy Syberyjscy z Tomska, Omska, Orenburga, Krasnojarska, Chabarowska, emigranci ekonomiczni, harcerze ze szlaków Syberyjskich, żołnierze  z 5 Dywizji Syberyjskiej, Samodzielnej Brygady Kaukaskiej oraz żołnierze z Korpusów Wschodnich.

Okres rodzenia się II Rzeczpospolitej był trudny, należało budować państwo od podstaw.

W tym okresie wielkim autorytetem dla większości Polaków był Józef Piłsudski (1867-1935r). Więzień syberyjski w latach 1888-1892, oskarżony o przygotowanie zamachu na Cara Aleksandra III.

 

Podstawy prawne do funkcjonowania państwa polskiego zaczęły się kształtować wraz z wyborami do Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku. Sejm ten przyjął 20 lutego 1919 roku zasady ustrojowe zwane małą konstytucją.

W kraju zaznaczył się wzrost gospodarczy z tendencją stabilizacyjną. Gorzej przedstawiały się sprawy polityki wewnętrznej i zagranicznej kraju. W tych trudnych warunkach politycznych, ekonomicznych, wewnętrznych, zewnętrznych państwa powstają w Polsce organizacje zrzeszające weteranów walki o wolną Ojczyznę. W tym czasie powstają organizacje, które stworzą ZWIĄZEK SYBIRAKÓW – prężną organizację patriotyczną. Powstaje Związek Młodzieży z Dalekiego Wschodu, który rekrutował się z Polskich dzieci, przeważnie sierot pozbieranych na Syberii w latach 1918 – 1920 przez dr J.K. Jakóbkiewicza i wywiezionych drogą morską przez Japonię, Amerykę do Polski. W roku 1921 powstał Niezależny Akademicki Związek Sybiraków zrzeszający młodzież urodzoną na Syberii, Azji Środkowej, Kaukazie i w Mandżurii. Obejmował on studentów różnych uczelni i istniał do 1927 roku.

Byli żołnierze 5 Dywizji Syberyjskiej utworzyli w 1926 roku w Katowicach Zrzeszenie Sybiraków. Dywizja ta była częścią armii gen. Józefa Hallera i powstała w Rosji w czasie rewolucji.

Organizacje Sybiraków w styczniu 1928 roku odbyły organizacyjne zebranie w gmachu Cytadeli Warszawskiej. Na tym spotkaniu zapadła decyzja zwołania I Zjazdu Sybiraków w czerwcu 1928 roku. Zjazd odbył się w planowanym terminie 29-30 czerwca 1928 roku. Zaszczycił go swą obecnością prezydent prof. Ignacy Mościcki, a na honorowych członków związku wybrano J. Piłsudskiego i W. Sieroszewskiego – pisarza syberyjskiego. Prezesem Zarządu Głównego Związku Sybiraków został wybrany Henryk Suchenek-Suchecki. W mowie programowej nakreślił on zadania i program Związku.

Na związek Sybiraków spadają specjalne zadania łączenia starszego i młodszego pokolenia - przekazać młodemu pokoleniu historię walki Sybiraków. Należało to zrobić z szacunkiem dla historii i dla patriotycznego wychowania dzieci i młodzieży. Przeżycia syberyjskie miały stanowić przestrogę  dla przyszłych pokoleń, że brak poszanowania dla instytucji państwa, prawa, kultury prowadzi do utraty niepodległości.

 

A NARÓD KTÓRY TRACI PAŃSTWO STAJE SIĘ;ŻEBRAKIEM WŚRÓD WOLNYCH NARODÓW

Sybiracy chcieli przelać w duszę młodego pokolenia aby ono świadomie stało na straży zdobytej niepodległości. Odbudować szacunek dla państwa, dla prawa, dla narodowej tradycji – to była podstawa programu związku. Dla sprawniejszej działalności powstało 9 okręgów. Najstarszym był okręg na Śląsku w Katowicach. Pozostałe to Warszawski, Wileński, Wołyński, Białostocki, Lwowski, Lubelski, Pomorski oraz trzy duże Koła w Drohobyczu, Chrzanowie i Lidze.

 

 

 

Związek Sybiraków wchodził w skład Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny.

(F.P.O.O) która powstała 9 lutego 1928 roku, a celem jej było zjednoczenie wszystkich organizacji pod wspólnym sztandarem ideowym. Związek wchodząc w skład Federacji zachował własną autonomię. Działalność związku poświęcona była trzem zasadniczym zagadnieniom: pracom historycznym, współczesnym oraz ideowym o charakterze ogólnopaństwowym.

Dla wprowadzenia w życie wyżej wymienionych zadań, praca podzielona była między sekcje: historyczną, ekonomiczną, propagandowo-wydawniczą, pomocy bratniej oraz sekcja młodych.

Związek Sybiraków organizował kilka zjazdów, ostatni IX zjazd odbył się w Warszawie w dniach od 2 do 3 lutego 1938 roku. Rok 1939 niósł atmosferę wojny. Związek Sybiraków znalazł się w pierwszych szeregach ochotników do obrony Polski. Tak oto Związek Sybiraków był obecny w całokształcie życia politycznego i społecznego od 1928 roku do 1939 roku. Służył narodowi i państwu. Nie pozował bohatera z syberyjskich etapów. Zawsze służył tym, którzy stali na poszanowaniu prawa, niepodległości państwa polskiego.

Był świadom tego, że kiedy państwa polskiego zabraknie, znów Polacy zapełnią PRZEKLĘTĄ ZIEMIĘ.

 

                                               Cienie SYBERYJSKIE

 

Kto syberyjskie przemierzy pustynie,

Pozna, jak przestrzeń Europy mała.

Odległość wszelka dla takiego zginie,

I wszystko będzie drobnym mu się zdało.

 

                                               Teofil Lenartowicz.

 

Anonimowy autor porównał Syberię do sępa.

 

Kraknął rado sęp Sybiru,
Bo przeczucie w pierś mu szepło,
Że dostatkiem będzie żeru,
Że krwią napoi się ciepłą...
I obrócił wzrok jaskrawy
Po gościńcu od Warszawy.

 

 

Nad Bajkałem  B. Zalewski.

 

Polko, nie twórz ideału,

Wstecz nie płyną wody rzeki,

Twój kochanek zza Bajkału,

Nie powróci na wieki, wieki,

Gdzieś daleko wśród Buriatek,

Znajdzie miłość i dostatek.

 

 

 

Kajdany (autor nieznany)

 

Pośród stepowej śnieżnej zamieci,

W stronę Sybiru kibitka mknie,

Mamo mnie zimno, jam drżący cały,

Ach zerwij ze mnie kajdany te,

Gdzie my to jedziem, gdzie jest nasz tato,

Gdzie jest nas domek, zabawki me?

Tak szczebiotało skostniałe dziecię,

Matce po licach łez strumień ciekł,

A Kozak na to patrząc zbójecko,

Uderza mieczem i-mołczi!-rzekł.

 

WSPÓŁCZEŚNI SYBIRACY

 

Współcześni Sybiracy – to ofiary wybuchu II Wojny Światowej w 1939 roku i czwartego rozbioru Polski który nastąpił 17 września 1939 roku pomiędzy Niemcami a ZSRR. Część zachodnią okupowali Niemcy, część wschodnią ZSRR. Obaj okupanci nie oszczędzali narodu polskiego. Rozpoczęła się represja wobec obywateli Polski. I tak Niemcy wywozili do obozów koncentracyjnych, a ZSRR na Syberię, do łagrów i więzień.

W wojnie obronnej w 1939 roku Armia Czerwona wzięła do niewoli około 230,000 polskich żołnierzy, w tym około 15,000 oficerów. Rozmieszczano ich na terenie całego ZSRR, miedzy innymi w obozach w Kozielsku, Starobielsku, Ostaszkowie. Już po wkroczeniu wojsk sowieckich 17 września 1939 roku na ziemie polskie, NKWD rozpoczęło aresztowania obywateli polskich. Przekrój był bardzo szeroki. Obejmował elitę intelektualną, duchowieństwo, osadników wojskowych, działaczy politycznych, oraz inne warstwy społeczne m.in. rodziny Sybiraków. Tak rodziny dawnych zesłańców Caratu znalazły się na Syberii z wyroku Stalina.

Następowały deportacje. Pierwsza 10 lutego 1940 roku, następna 13 kwietnia 1940 roku, trzecia w czerwcu 1940 roku, czwarta i zarazem ostatnia w czerwcu 1941 roku przed wybuchem wojny między ZSRR a Niemcami. Ogółem wywieziono około 1,200,000 osób.

Pierwszy okres pobytu na zesłaniu, dla tej ludności był bardzo trudny, do czasu podpisania 30 lipca 1941 roku układu Sikorski - Majski oraz przywrócenia stosunków dyplomatycznych obu stron. 12 sierpnia 1941 roku rząd sowiecki udzielił amnestii wszystkich obywatelom polskim, którzy byli pozbawieni swobody na terytorium ZSRR. Na tej podstawie dziesiątki tysięcy obywateli państwa polskiego zostało zwolnionych z łagrów i więzień.

Wiadomość o amnestii dla Polaków była wielka radością dla wszystkich zesłańców. Stosunki polityczne między Rządem Polskim w Londynie, a Rządem ZSRR układały się pozytywnie do czasu odkrycia zbrodni Katyńskiej i wyprowadzenia Polskich Sił Zbrojnych przez gen. Władysława Andersa do Iranu. W związku z tymi wydarzeniami 25 kwietnia 1943 roku doszło do zerwania stosunków dyplomatycznych obu stron. Te wydarzenia oddalały nadzieje Polaków na powrót do kraju z uwagi na negatywnych do nich stosunek ze strony władzy.

Tymczasem w marcu 1943 roku w Moskwie został utworzony Związek Patriotów Polskich na czele z Wandą Wasilewską. Z inicjatywy Z.P. zaczęto formować drugą jednostkę Wojska Polskiego im. Tadeusza Kościuszki pod dowództwem płk. Zygmunta Berlinga.

Jednym z celów Z.P. było przejęcie opieki na ludnością polską w ZSRR, tworzenie polskich szkół i domów dziecka oraz pomoc żywnościowa i materialna. Stosunki między władzą, a zesłańcami uległy poprawie. Z różnych zakątków ZSRR podążali Polacy do wojska, dywizji im. Tadeusza Kościuszki. Śledzono wydarzenia na frontach, a szczególnie na froncie wschodnim.

Gdy latem 1944 roku wyzwolone zostały część ziem etnicznie polskich, wśród obywateli polskich wzbudziło to nadzieję powrotu do kraju.

Wiadomość o zakończeniu wojny  8 maja 1945 roku błyskawicznie dotarła do ośrodków gdzie mieszkali polscy zesłańcy, radość była ogromna. Cieszyli się wspólnie Rosjanie, Ukraińcy i przedstawiciele innych narodowości.

6 lipca 1945 roku w Moskwie powołano Radziecko – Polską Komisję Mieszaną celem przygotowania repatriacji obywateli polskich do kraju.

Było to zadanie bardzo trudne. Wielki wkład pracy włożyli działacze i centrala Z.P.P. Wszyscy zdawali sobie sprawę na jakim obszarze terytorialnym i w jakim klimacie politycznym muszą pracować.

Pod koniec 1945 roku nastąpiły przygotowania do ewakuacji zesłańców do kraju. Zainteresowani byli zobowiązani udowodnić polskie obywatelstwo z 1939 roku oraz polską lub żydowską narodowość. Na podstawie tych udowodnień otrzymywało się odpowiedni dokument zwany kartą ewakuacyjną. Dla niektórych były to duże problemy ale wystarczyło świadectwo szkolne lub przedwojenny dowód tożsamości. Nie miały problemu te rodziny których członek służył w wojsku polskim i dywizji im. Tadeusza Kościuszki.

29 stycznia 1946 roku pierwszy oficjalny transport ewakuacyjny wyruszył z Kijowa do Polski. Ewakuacja trwała od sierpnia 1946 roku. Był to powrót z radością przez łzy. Wracały matki bez dzieci a dzieci bez matek i ojców. Każdy się cieszył, że wraca do Ojczyzny Polski, jaka ona jest, ale jest. Jest tu Polska Szkoła, ojczysta mowa i Wiara Ojców.

 

TO ONI POWRACALI

 

W syberyjskich lasach i stepu Kazachstan,

Tu swe dzieciństwo i młodość spędzali,

Nie w rozkoszy i dostatku,

Lecz głodni, obdarci i bosi

 

Od śmierci ich, Matki ratowały,

Modlitwy i kochać Ojczyznę nauczały.

Wśród lasów, stepów, letnich upałów,

Wśród srogich zim, zamieci buranu.

 

Sześć lat na zesłaniu przetrwali,

Teraz do ojczyzny wracali, wojną zranioną,

Czas zagoi rany, ale Ci co przeżyli tam,

Dzieciństwo i Młodość będą to pamiętali.

 

                               SYBIRAK

 

Deportowani po wyzwoleniu w latach 1944-1947.

 

Deportacja rozpoczęła się po wkroczeniu wojsk ZSRR na ziemię Polski, które należały do 1939 roku, a które nie znalazły się w obecnych granicach Państwa. I tak jedni wracali z zesłania a inni zostali zsyłani. Byli to przeważnie żołnierze AK i innych organizacji zbrojnych podejrzanych o nielojalność do ZSRR. Nie raz zdarzało się tak, że ktoś z rodziny wracał z zesłania a inny był zsyłany. Była to tragedia rodzinna. Podobne aresztowania odbywały się w granicach państwa czyli PRL.

Na śląsku w styczniu 1945 roku zastosowano tak zwaną strefę wpływu, zawartą pomiędzy czterema mocarstwami. Wywożono z terenu Śląska mężczyzn, kobiety w wieku od 18 do 50 lat, całe terytorium ZSRR w tym i na Syberię. W większości byli to Górnicy. W wyniku takich działań w okresie wojny i po wojnie na Syberii znalazło się ponad 1,500,000 obywateli polskich. Wielu z tej liczby nie wróciło; zmarło z głody, wycieńczenia, chorób lub poległo śmiercią żołnierza na wszystkich frontach II wojny światowej.

Powrót obywateli polskich do kraju z terenu ZSRR w ramach repatriacji trwał jeszcze w latach 50-tych. W Polsce Ludowej nie było atmosfery politycznej na Reaktywowanie Związku Sybiraków powstałego w 1928 roku, ale też nikt go nie rozwiązał. Zesłańcy starali się unikać rozmów na tematy ich przeżyć, aby uniknąć podejrzeń o jakąś wrogą działalność. Niektórzy nauczyciele zalecali nie wpisywanie w życiorysach wyrazu „Deportacja” a „Przesiedlenie”. Nie zamykało to drogi do zdobycia awansu lub dostania się na studia.

Temat Sybiraków w tym okresie poruszony został w dwóch książkach przez H. Auderską która nosi tytuł „Ptasi gościniec” i J. Krzysztoń pt. „Wielbłąd na stepie”. Była to kropla w morzu rzeczywistości jaką tam przeżyli obywatele Polski. Zarazem był to mały sygnał dla młodego pokolenia do rozwagi i oceny tamtych wydarzeń.

W okresie PRL było kilka przykrych wydarzeń, ale lata 80-te były latami ogromnych przeobrażeń ustrojowych Państwa. Kiedy w roku 1987 pojawiła się możliwość zakładania stowarzyszeń. Grupa Sybiraków i Sybiraczek na czele z p. Ireną Głowacką postanowiła reaktywować Związek Sybiraków.

 

REAKTYWOWANIE ZWIĄZKU SYBIRAKÓW w 1989R.

 

Latem 1987 roku na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie pani Głowacka pracowała, zrobiono jej kopię statutu Związku z 1928 roku, aby na jego tekście opracować nowy. W opracowaniu nowego statutu pomógł prof. Stelmachowski. Drugim doradcą był prof. W. Chrzanowski. Aby zarejestrować związek należało mieć minimum 15 podpisów. Taka ilość się zdeklarowała, choć niektórzy mieli obawy.

W czerwcu 1988 roku pani Krystyna Piotrkowska-Znosko i Teresa Tomczyszyn-Wiśniewska złożyły wniosek o rejestrację do Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy wydziału Społeczno-Administracyjnego. Tu nastąpiły trudności. Polecono modyfikować wniosek. W tej fazie do pomocy włączył się mecenas Wiesław Johan. Po przeszło rocznych staraniach, Urząd Miasta Stołecznego Warszawy 17 grudnia 1988r roku reaktywował Związek Sybiraków.

Tygodnik Powszechny jako pierwszy opublikował wiadomość o zarejestrowaniu i reaktywacji dawnego Związku Sybiraków założonego w 1928 roku.

Pierwsze spotkanie członków było skromne, ale i tak przybyli na nie dwaj członkowie przedwojennego Związku oraz trzy osoby jako poczet sztandarowy ubrani w mundury 5 Dywizji Syberyjskiej.

Tak rozpoczął swą działalność powojenny Związek Sybiraków. Powstawały oddziały i koła w całej Polsce tam gdzie byli SYBIRACY.

 

REAKTYWOWANIE ZWIĄZKU SYBIRAKÓW NA ŚLĄSKU

 

Pierwszym kołem było koło w Bytomiu, powołano je 14 czerwca 1989 roku. Założycielem był kolega Zdzisław Denderski. W tym czasie wielu Sybiraków z naszego województwa pisało lub jeździło do Zarządu Głównego Związku Sybiraków w Warszawie zgłaszając swoją chęć przynależności do Związku. Sybirak, kolega Antoni Morawski napisał do Zarządu Głównego Związku Sybiraków w Warszawie w czy jest możliwość reaktywowania Oddziału Wojewódzkiego w Katowicach. Jeśli takowa istniała to on jest gotów zainicjować powołanie tego Oddziału. Odpowiedź była pozytywna. W marcu 1989 roku grupa 20 Sybiraków powołała komitet założycielski którego celem było ustalenie terminu i miejsca zwołania pierwszego Walnego Zgromadzenie Sybiraków celem wyłonienia Zarządu Oddziału Wojewódzkiego Związku Sybiraków w Katowicach. Był to wielki wysiłek organizacyjny tego komitetu. Ustalono miejsce i termin zwołania Pierwszego Zgromadzenia na dzień 2 wrześnie 1989 roku w Biurze Projektów Metali Niezależnych w Katowicach. Przybyło wiele koleżanek i kolegów Sybiraków. Była to wielka radość, że po tylu latach mogli się razem spotkać. Powołano Skład Zarządu Oddziału w którego skład weszli koledzy: Prezes Antoni Morawski, Wiceprezes Józef Powichrowski, Skarbnik Zofia Pogorzeliska, Sekretarz Danuta Sedlak, Sekcja historyczna Ryszard Dyja.

Tak powstał Zarząd Oddziału Związku Sybiraków w Katowicach i rozpoczął wielką pracę społeczno-organizacyjną, gdyż zaczęły powstawać Koła terenowe w miastach naszego Województwa.